'Maaşa Dahil' İfadesi Sınırsız Mesai Anlamına Gelmiyor!
Birçok işveren tarafından "fazla mesai ücretinden muafiyet" gibi yorumlanan "Fazla çalışma ücrete dahildir" maddesi, aslında çalışanlara sınırsız fazla mesai yaptırılabileceği veya yapılan her fazla mesainin ücrete dahil olduğu anlamına gelmiyor. Aksine, İş Kanunu ve Yargıtay'ın yerleşik içtihatları, bu tür sözleşme hükümlerine önemli ve net sınırlar getiriyor.
İş Kanunu Ne Diyor? Temel Çalışma ve Fazla Mesai Kuralları
Konuyu daha iyi anlamak için öncelikle İş Kanunu'ndaki temel kuralları hatırlamak gerekiyor:
- Haftalık yasal çalışma süresi 45 saattir.
- Bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünerek uygulanır. Ancak tarafların anlaşmasıyla, günde 11 saati aşmamak koşuluyla haftalık normal çalışma süresi farklı günlere dağıtılabilir.
- Ne olursa olsun, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini (45 saati) aşamaz.
- Haftalık 45 saati aşan her türlü çalışma, fazla çalışma (fazla mesai) olarak kabul edilir.
- Her bir saat fazla çalışma için işçiye, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde 50 fazlasıyla ücret ödenmesi yasal bir zorunluluktur.
Yargıtay'dan 'Maaşa Dahil Fazla Mesai'ye İki Net Sınır!
İş sözleşmelerinde sıkça rastlanan "Fazla çalışma ücrete dahildir" şeklindeki hükümler, Yargıtay tarafından sözleşme özgürlüğü ilkesi uyarınca genel olarak geçerli kabul edilse de, bu geçerlilik mutlak ve sınırsız değildir. Yargıtay, bu tür maddelere iki temel ve çok önemli sınırlama getirmiştir:
1. Yıllık 270 Saat Sınırı: Üstü Mutlaka Ödenmeli!
Yargıtay'ın yerleşik uygulamalarına göre, fazla mesai ücretinin aylık ücrete dahil olduğuna dair sözleşme hükmü, bir yılda en fazla 270 saatlik fazla çalışma için geçerli sayılıyor. Bu da yaklaşık olarak haftada 5,2 saat veya ayda 22,5 saatlik bir fazla çalışmaya tekabül eder. Eğer bir işçi yılda 270 saatten daha fazla mesai yapıyorsa, bu 270 saati aşan kısmın ücretinin (saat başına %50 zamlı olarak) işveren tarafından ayrıca ödenmesi gerekmektedir. İşçinin işyerindeki çalışma süresi bir yıldan az ise, bu 270 saatlik kriter, çalışılan ay sayısına göre orantılı olarak (örneğin 10 ay 18 gün çalışan bir işçi için bu sınır yaklaşık 238,5 saat olarak) hesaplanır.
2. Asgari Ücretliye 'Maaşa Dahil Fazla Mesai' Uygulanamaz!
İkinci kritik sınırlama ise işçinin aldığı temel ücretle ilgilidir. Bir çalışanın aylık temel ücreti asgari ücret düzeyindeyse (yani asgari ücret alıyorsa), iş sözleşmesine "Fazla çalışma ücrete dahildir" şeklinde bir madde konularak o işçiye ücretsiz fazla mesai yaptırılamaz. Yargıtay, asgari ücretle çalışan bir işçiye bu şekilde fazla mesai yaptırılıp ücretinin ödenmemesini hukuka aykırı bulmakta ve bu tür davalarda işçi lehine kararlar vermektedir. Yani, asgari ücretli bir çalışanın her türlü fazla mesaisi, yıllık 270 saat sınırına bakılmaksızın %50 zamlı olarak ödenmelidir.
Fazla Mesai Ücreti Yerine İzin Kullanma Hakkı da Mevcut
Fazla çalışma yapan işçi, zamlı ücret almak yerine, bu çalışmaları karşılığında serbest zaman (izin) kullanmayı da tercih edebilir. Ancak bunun için işçinin yazılı olarak talepte bulunması şarttır. Bu durumda, her bir saatlik fazla çalışma için işçiye 1 saat 30 dakika serbest zaman verilir. İşçi, hak ettiği bu izinleri, talebini işverene yazılı olarak bildirmesinin ardından 6 ay içinde, iş günlerinde ve kesintisiz olarak kullanabilir. Bu izinler, genel tatil günlerine veya işçinin yasal yıllık ücretli izin süresine denk getirilemez.
Fazla Mesai Alacaklarında Zaman Aşımı Süresi 5 Yıl
Ödenmeyen fazla mesai ücretleri için dava açma hakkı bulunan işçiler, geriye dönük olarak sadece son beş yıllık alacaklarını talep edebilirler. Beş yıldan daha eski döneme ait fazla mesai alacakları ise ne yazık ki zaman aşımına uğramış sayılır.
Sendikasız İşçinin Hak Arama Mücadelesi
Teoride bu haklar mevcut olsa da, pratikte özellikle sendikasız çalışanlar, işten çıkarılma endişesi gibi nedenlerle haklarını talep etmekte zorlanabilmektedir. Sendikalı ve toplu iş sözleşmesi kapsamında çalışan işçiler genellikle fazla çalışma ücretlerini daha düzenli alabilirken, sendikasız işçilerin bu konuda daha bilinçli olması ve haklarını araması önem taşımaktadır.
